«شیخ اشراق»

شیخ شهاب الدین ابوالفتوح یحیی سهروردی، معروف به «شیخ اشراق»، شهاب مقتول و شیخ مقتول، «مؤسس حکمت اشراق» و از حکمای بزرگ اسلام در قرن 6 میلادی (587 هـ.ق) است. شیخ اشراق، حکمت و اصول فقه را در مراغه نزد مجدالدین جیلی، که استاد امام فخر رازی نیز بود، فرا گرفت و در حکمت تبحر و احاطة تمام یافت سپس به تفکّر و ریاضت پرداخت، و چند سالی را در عراق و شام به سیاحت و مطالعه گذرانید،‌ چنانکه مشهور است در علوم غریبه نیز تبحر بهم رسانید.

و در شهر حلب مورد اتهام و مخالفت فقها واقع شد،‌ و به امر صلاح الدین ایوبی، بوسیلة پسرش، ظاهر (الملک الظاهر)، توقیف شد، و بر خلاف میل ظاهر، در حقیقت به اصرار فقها و به امر صلاح الدین،‌ در حدود سن 36 یا 38 سالگی به قتل رسید. تألیفات شیخ اشراق: حکمه الاشراق - تلویحات - المشارع و المطارحات - هیاکل النور -  کلمه التصوف - رساله عقل سرخ -  آواز پر جبرئیل -  روزی با جماعت صوفیان -رساله فی حاله الطفولیه نظام فلسفی حکمه الاشراق: ـ نظام فلسفی اشراق یکی از پرارزشترین نظامهای اسلامی است که اصول آن به صورتی که امروز شناخته شده است. به وسیلة متفکر، عارف و عالم عظیم الشأن شهاب الدبن سهرودی تدوین و تنظیم شده است، تأثیر فلسفه اشراق بر تکامل فلسفه در ایران و علی الخصوص تأثیر آن بر عرفان نظری، شاید بیش از کلیة نظامهای دیگر فلسفی باشد. پایه های تاریخی فلسفة اشراق از طرفی بر تعالیم عالیة قرآن مجید استوار است و از طرف دیگر بر مکتب های فلسفة افلاطونی و نو افلاطونی مبتنی شده است؛ نیز بطور کلی، پایه های « مشرقی » (مباحث فلسفه مشرقی که ابن سینا در منطق المشرقیین به آن اشاره کرده است) هم برای آن می توان جستجو کرد . . . ـ فلسفة اشراق علی رغم حکمت مشاء، که تعقل و برهان را اصیل می داند. تعقل و برهان را مبتنی بر شناخت نور موجود از موضوع می داند. هستی از نقطه نظر فلسفه اشراق نور مجرّدی است که از اصل نورالانوار ساطع شده و عالم را فرا می گیرد. اشراق حضوری و شهود هم در مرتبت و هم در اصالت مقدم است بر برهان و تعقل؛ و این نکته ای است که در فلسفه های جدید، علی الخصوص در پدیدار شناسی متعالیة « هوسرل » از اهمیت زیادی برخوردار است؛ با این تفاوت که پدیدار شناسی هوسرل بیان ناقصی از علم حضوری در مقابل بیان سهروردی از علم حضوری اشراقی و شناخت برمبنای مشاهده اشراق است. ـ آنچه به نام حکمه الاشراق و یا فلسفه اشراقی معروف است و بانی آنرا سهروردی می شناسیم، منحصراً در کتاب حکمه الاشراق بیان نشده است، بلکه فلسفه ای است جامع که سیر تکامل آنرا، حداقل در چهار کتاب اصلی فلسفی سهروردی، یعنی التلویحات، المشارع و المطارحات، المقاومات و حکمه الاشراق مشاهده و دنبال میتوان کرد. این نکته ای است که اکثر مورخان فلسفه به آن اشاره وافی نکرده اند . . . مراحل چهارگانه فلسفه اشراق: 1ـ مرحلة اول تزکیه نفس و آماده شدن از برای مکاشفه، و درک بارق الهی، در این مرحله موضوع مدرِک از أنائیت متعالیه خودآگاه می شود و به وسیله مشاهده و حدس فلسفی عالم مابعدالطبیعه و هستی متعالیه را تصدیق می کند. 2ـ مرحلة مشاهده انوار الهی و کسب انوار سانحه که مبنای شناخت و علم را تشکیل می دهند. 3ـ مرحلة ساختمان علم صحیح. در این مرحله فیلسوف از حکمت بحثی و علم صوری استفاده کرده و « تجزیة » خود را که در مراحل 1 و 2 تحصیل شده است در نظام صوری برهانی مورد تحلیل قرار می دهد؛ ... و ساختمان علم بنا می شود. به عبارت دیگر، مرحله 3  مرحلة اعمال روش ساختمانی علم است مبتنی بر تجربیات نفسانی، باطنی و اشراقی. حاصل این مرحله حصول علم یقینی است و نظامی دارای صورت و مشخصات خاصی است، که قابلیت تحلیل فلسفیِ مطالب را دارا می باشد؛ 4ـ مرحله تدوین حاصله از مراحل 1 تا 3. یعنی پس از تحصیل یقین فیلسوف می باید نتایج تجربیات خود را مدون سازد. در این مرحله، برای تدوین نتایج، دو نوع «زبان» به کار بسته می شود، یکی زبان فلسفی عادی که مبتنی بر علم صوری است، و دیگر زبان تمثیل. از نقطه نظر سهروردی، زبان تمثیل گویاترین زبان برای بیان نتایج تجربیات اشراقی است. ـ شیخ اشراق با آنکه در حکمت مشائی تتبع و تبحّر داشته است، آیین مشائین و پیروان ارسطو را سست یافته و سخت انتقاد کرده است، و روش خود را، که حکمت اشراق و حکمت نوریه خوانده است، به حکمای مشرق منسوب داشته است (با آنکه مبانی حکمت اشراقی به حکمای مشرق منسوب است، لفظ اشراق ظاهراً با کلمة شرق و با اشراق شمس ارتباط وضعی ندارد، بلکه انتساب عنوان اشراقی به این دسته از حکما و به حکمت آنها، از آن روست که قائل به حصول معرفت تام ،از طریق اشراق باطن و روشنی قلب می باشند). ـ وی با آنکه حکیم است نوعی مشرب تصوف دارد، با اینحال  از صوفیه بشمار نمی آید،‌ و کلمه التصوف  نیز بیشتر شامل مسائل علم الهی است تا عقاید متصوفه،‌ حکمت اشراقی در حقیقت نوعی تئوزوفیtheosophy) = حکمت الهی و عرفان)....... است، و از آن به علم سلوکی نیز تعبیر می کنند.این علم، نوعی فلسفة نو افلاطونی است که با اصطلاحات مأخوذ از آیین قدیم ایرانیان توأم شده است،‌ و پیروان آن را اشراقیان و اشراقیون و اهل اشراق می خوانند. ـ در حکمت سهروردی، مبادی نو افلاطونی و تعالیم هرمسی با عقاید و اصطلاحات حکمت مغان بهم در آمیخته است. اما خود او،‌ اگرچه حکمت خویش را  بر قاعدة نور و ظلمت منسوب به قدمای فارسی مبتنی می داند، اما از آراء و عقاید شرک آلود مجوس ومانوی کاملاً مبراء است. نزد وی منشاء کل کائنات «نور الانوار» است، که نور قاهر نخستین از آن صادر می شود. البته نور نخستین،‌ در ظهور خویش، حاجت به علت ندارد، و به ذات خویش قائم است،‌در صورتی که هر چیز دیگر عَرَضی و تَبَعی است، ‌و به اصطلاح، ممکن الوجود است، و استقلال ندارد. پس، ظلمت ـ بر خلاف پندار مجوس ـ امری مستقل نیست که در مقابل نور باشد، ‌بلکه نسبت آن با نور، نسبت عدم در برابر وجود است. نور نخستین منشا تمام حرکات عالم است، اما حرکت خود او، تغییر مکان نیست، بلکه فیض و اشراق است که لازمه ذات او است. اشراقات او نیز لایتناهی است،‌ و همواره اشراقات عالیتر منشاء و مبدأ اشراقات فروتر می شود،‌ و متدرجاً نور عالی منشاء نور سافل و نور سافل منشاء نور اسفل می گردد. هر نور عالی نسبت به نور سافل قاهر بشمار می آید،‌و هر نور سافل نسبت به نور عالی شوق و محبت دارد. تمام این اشراقات وسائط بشمار  می آیند. (شبیه ملائکه در نزد متکلمین). ـ عالَم چون اشراق نور نخستین است، ‌مثل خود او قدیم و ازلی است، اما چون خود، موضوع اشراقات متکرر(قابل تکرار) است،‌ ممکن الوجود است نه واجب الوجود. ـ باری شیخ اشراق، مثل افلاطون، به چیزی نظیر عالم «مُثُل» (2)  افلاطونی و دنیای «امشاسپندان »، که وی آنها را انوار متوسط می خواند، قائل است و می گوید:حکیمان فارس این گونه انوار متوسط را به نامهایی چون خرداد، مرداد و اردیبهشت می خوانده اند ـ حکمت شیخ اشراق، مثل عرفان صوفیه، بر ذوق و کشف مبتنی است، و او آن را حاصل خلوت خویش می داند. منابع: - دائره المعارف فارسی/ غلامحسین مصاحب/ جلد اول/ ص 1384 ـ برگرفته از کتاب: آشنایی با علوم اسلامی/ استاد مطهری/ جلد اول 2- نظریه مُثُل: طبق نظریه مثل آنچه در این جهان مشاهده می شود اعم از جوهر وعرض، اصل و حقیقتشان در جهان دیگر وجود دارد. و افراد این جهان به منزله سایه ها و عکس های حقایق آن جهانی می باشند. مثلا افراد انسان که در این جهان زندگی می کنند همه دارای یک اصل و حقیقت در جهان دیگر هستند. و انسان اصیل و حقیقی، انسان آن جهانی است همچنین در مورد سایر اشیاء. افلاطون آن حقایق را «ایده» می نامد. در دوره اسلامی کلمه «ایده» به «مثال» ترجمه شده است و مجموع آن حقایق به نام «مُثُل افلاطونی» خوانده می شود. بوعلی سخت با نظریه مثل افلاطونی مخالف است و شیخ اشراق سخت طرفدار آن است. یکی از طرفداران آن میرداماد و دیگری صدرالمتالهین است. البته تعبیر این دو حکیم از مُثُل خصوصاً میرداماد، با تعبیر افلاطون و حتی با تعبیر شیخ اشراق متفاوت است.